Abu Rayhan Muhammad bin Ahmad al-Biruni daripada keluarga
Tajik. Lahir pada 3 Zulhijjah 362H @ 4 September 973M di Parsi. Menurut kitab
al-Ansab
yang ditulis oleh Sam’ani dan kitab
Mu’jam al-Buldan yang
ditulis oleh Ya’qut al-Hamawi, penduduk Khawarizm memanggil orang asing sebagai
biruni (dalam bahasa Parsi).
Maka atas alasan inilah yang menyebabkan Abu Rayhan dikenali sebagai
al-Biruni kerana beliau merupakan orang asing bagi penduduk Khawarizm. aktiviti
al-Binuni merangkumi skop yang luas. Ini termasuklah teori-teori abstrak
tentang falsafah hinggalah kepada sains praktis matematik, geografi, fizik dan
astronomi.
Oleh kerana bidang saya adalah bidang astronomi dan sejak saya wujud di
dunia ini lagi saya terkenal dengan ilmu itu dan saya tidak berniat untuk
keIuar dari disipIin ilmu itu, maka saya mahu berkhidmat kepada perbendaharaan
baginda (Mas’ud) yang dikenali sebagai nikmat, dengan menulis kanun (undang-undang)
Sina’at al-Tanjim (Seni Astronomi).
Beliau memberi contoh tentang kegunaan harian pengetahuan matematik dan
astronomi. Contoh ini menunjukkan pengaruh matahari dan bulan ketika menentukan
musim dan pasang surut air laut.
Ilmu pengetahuan tentang binatang-binatang dan kedudukannya sangat penting
bagi menentukan arah pengembaraan dan perjalanan. Iajuga sangat berguna ketika
menentukan arah kiblat, waktu solat dan kedudukan garis lintang atau bujur
sesuatu bandar. Maka beliau telah menunjukkan bahawa astnonomi sangat berguna
dan sesuai menurut Islam. Teori-teori astronominya yang penting ialah seperti
berikut.
1. Teori alam semesta
Al-Biruni menganggap bahawa alam semesta terletak di luar permukaan sfera
yang terhad. Pada masa yang sama beliau tidak bersetuju dengan konsep graviti
alam semesta sebagai kuasa sebenar yang terlibat seperti yang dilihat daripada
pengalaman. Beliau mendakwa bahawa,
‘Apabila sesuatu bahagian anggota jisim tegar bergerak secara garis
Iurus dan satu bahagian ke satu bahagian yang lain, sebaliknya jasad itu
mengelilingi jasad lain dalam gerakan bulatan yang rnenggambarkan gerakan
mengelillngi satu titik tetap seperti pusat bumi ketika jasad lain itu tegar.
Walau bagaimanapun, kawasan persekitaran matahari menyebabkan planet bergerak
dalam bentuk elips.’
2. Kosmogeni
Walaupun
Qanun al-Mas’udi tidak
membincangkan asal-usul
alam Semesta tetapi al-Biruni membincangkannya secara terpeninci dalam
bukunya
al-Tahdid. Beliau menolak pandangan yang menyatakan
dunia ini kekal. Beliau mengumpul pelbagai arus pertukaran bumi di zamannya dan
melengkapkan karya Abdul al-Malik al-Tayyib al-Busti yang mempunyai muka surat.
3. Teori geosentrik
Al-Biruni dan cendikawan sezamannya sering memikirkan tentang kontroversi
geosentnik dan heliosentrik. Beliau mengatakan bahawa sebarang teori baru tidak
dapat diterima tanpa bukti sains yang kukuh. Selagi sesuatu teori alternatif
yang sebenar belum ditemui maka wajarlah seseorang itu mempercayai dan menerima
teori dan penerangan yang terdahulu.
Al-Biruni menulis mengenai
pergerakan matahari dalam sebuah buku berjudul Kitab al-Tatbiq
fi Tahqiq Harakat al-Syam yang berkaitan dengan teori ini.
4. Kalender dan kronologi
Beliau telah menulis satu risalah kecil yang menerangkan tentang siang dan
malam yang juga dapat membuktikan panjang siang dalam setahun di kutub. Beliau
telah mencipta sejenis alat untuk mengukur masa dan waktu di siang hariserta
menulis buku mengenainya iaitu
Ta’bir al-Mizan wa Taqbir al-Azman. Bukunya
yang bertajuk
Tanqih al-Tawarikh membincangkan tentang tarikh.
Manakala buku
Tasawwur Amr al-Fajr wa alShafiq
fi Jihat al-Gharb wa al-Sharq pula inembincangkan tentang
terbitnya fajar.
Qanun al-Mas’udi adalah antara bukunya yang terakhir yang membincangkan
perkara di atas dengan lebih terperinci. Ia membincangkan tentang siang dan
malam, bulan dan tahun, bulan serta matahari, juga penerangan terperinci
mengenai perbezaan takwiin, maklumat tambahan (baru) mengenai kalendar orang
India, mengubah takwin Sakkala kepada takwin Hijrah.
5. Matahari
Al-Biruni turut membuat kajian tentang Matahari dan perkara-perkara yang
berkaitan seperti berikut:
(
a) Sifat fizikal Matahari
Al-Biruni cekap dalam pengajian ilmu fizik dan kadangkala memberikan sumbangan
asli. Misalnya, beliau membuat kajian mengenai sifat fizikal waktu Matahari.
Menurutnya Matahari
ialah jasad yang panas bagi letusan solar yang
boleh diperhatikan apabila gerhana penuh, samajuga seperti nyalaan
yang muncul di sekeliling jasad yang membakar.
(b) Gerakan tahunan
AI-Biruni mempercayai teori geosentrik dan menganggap
Matahani
bergerak mengelilingi Bumi. Beliau berfikir bahawa gerakan matahari yang
perlahan dan cepat menggambarkan sesuatu orbit.
(c) Panjang tahun solar (tropika)
Semasa mengkaji panjang tahun solar, al-Biruni memerhati perubahan dan
perbezaan pendapat mengenai zaman lepas. Beliau melaporkan ada empat rumusan
yang berbeza iaitu 365.2426, 265.2421, 365.398 dan 365.248 hari. Al-Biruni
membuat pengiraan bahawa terdapat 365 hari, 5 jam dan 46 minit. Kalendar Jalali
juga mendapat 365 hari, 5 jam, 49 minit. Kiraan al-Biruni ini tidak jauh
perbezaannya dengan kiraan moden iaitu 365 hari, 5 jam, 48 ininit dan 47 saat.
Ketika menuhis
Qanun, beliau mengira titik yang tertinggi di antara
Matahari dengan Bumi bergerak satu darjah dalam masa 1/3 tahun, dan 0, 0, 7,
44, 54 dalam satu hari. Perkiraan yang telah dibuat oleh al-Biruni ini hampir
sama dengan angka moden iaitu 52.2 setiap tahun dan satu darjah dalam masa 72
tahun.
(d) Fajar dan senja
Beliau membincangkan alasan-alasan bagi tempoh fajar dan senja. Al-Biruni
mendapati senja (pagi dan petang) terjadi apabila Matahari berada 18 di bawah
ufuk. Penyelidik moden mengesahkan penemuan al-Biruni ini. Beliau menulis buku
al-Lam’at
mengenai perkara ini.
Sebagai AhIi Sains
Walaupun al-Biruni lebih melibatkan dirinya dalam bidang astronomi namun
beliau mahir dalam ilmu matematik. Al-Biruni dapat menguasai geometri,
aritmetik dan menggunakan algebra dengan mahir. Beliau juga berminat dalam
bidang fizik namun tidak meminati bidang muzik.
1. Trigonometri sfera
Al-Biruni menuhis Kitab
Maqalid ‘Ilm al-Hai’ah fi Basit al-Kurah.
Buku itu dihasilkan sebagai satu karya yang setanding dengan buku
astronomi berjudul
al-Tafhim kerana penguasaan bahasa dan subjeknya
yang baik dan mudah difahami.
Ketika ahli sains ini berusia 60 tahun, beberapa karya beliau dilengkapkan
lagi. Satu daripadanya diberi tajuk
Jami’ al-Tarq al-Sa’irah fi Ma’rafah
Awtar al-Da’irah yang membincangkan mengenai kaedah-kaedah dalam
penemuan ukur lilit bulatan.
Al-Biruni patut diberi penghargaan kerana beliau menganggap trigonometri
sebagai bidang yang terpisah dengan astronomi mengembangkannya dengan cara
yang sistematik. Beliau tidak membataskan dirinya setakat huraian yang ringkas
tetapi membandingkannya dengan bahan dan keterangan lain yang berkaitan,
menilai, mengkritik dan memberi pengolahan yang lebih baik.
Karangan
Qanun al-Mas’udi yang berkaitan dengan trigonometri mengandungi
10 bab. Bab pertama menerangkan cara-cara mendapatkan sisi-sisi daripada
pelbagai gambar rajah seperti segi tiga sisi dan segi empat sama hingga segi
sepuluh jejari sesuatu bulatan. Bab seterusnya membincangkan cara untuk
mendapatkan pelbagai garis rentak lentuk. Teori ini beliau gunakan ketika
menentukan sinus bagi sudut-sudut yang berganda.
Beliau turut membincangkan tentang jejari bulatan sebagai satu kesatuan
menggantikan 60. Ini akan memendekkan lagi kerja-kerja pengiraan. Beliau
berjaya mendahului ahli matematik yang lain dengan membuktikan rumus sinus
dalam satah segi tiga iaitu.
sinA=
sinB=
sinC
a b c
Banyak lagi rumus-rumus yang dikemukakan dan diperkenalkan oleh beliau.
Beliaulah orang pertama yang berjaya membuktikan rumusan sinus bagi satah segi
tiga. Beliau cekap menggunakan rumus dan penentu dalaman dan yang pertama
memberikan contoh mengenai kalkulus dan teorem umum.
2. Aritmetik orang India
Di samping trigonometri sfera,
al-Biruni turut menguasai
aritmetrik orang India. Beliau telah menulis beberapa buah buku berhubung
dengan subjek itu. Antaranya ialah,
(a)
Rashikat al-Hind iaitu Zodiak di India
(b) Kaedah aritmetik yang berbeza dalam Brahma Siddhant
(c) Kaedah-kaedah orang India
(Rusum al-Hind) dalam pengajaran
aritmetrik.
(d)
Mansubat al-Darab yang menerangkan tentang kaedah mendarab yang
berbeza.
3. Cahaya dan bunyi
Al-Biruni mempercayai bahawa
cahaya lebih laju daripada bunyi.
Menurut beliau
sinaran membawa haba dari Matahari dan ia dapat
menembusi air dan udara. Beliau juga mendapati senja kala bermula atau
berakhir apabila Matahari berada di bawah kaki langit. Penemuan al-Biruni ini
sama dengan penemuan moden.
4. Graviti
Beliau turut memberikan sumbangan yang besar dalam bidang graviti. Beliau
menolak pandangan Aristotle yang menganggap langit tidak mempunyai kuasa graviti.
Beliau menolak idea bahawa tempat asal bagi air ialah di atas bumi kerana tidak
ada tempat asal bagi sesuatu objek. Menurutnya jika air mengalir ia akan sampai
ke pusatnya.
Di petik dari : Darul Ulum Online